Kwa kutumia mifano jadili istilahi muhimu katika tamthiliya ya tanzia.

Kwa kutumia mifano jadili istilahi muhimu katika tamthiliya ya tanzia.

MPANGO KAZI

Katika kazi hii, tumelenga kufafanua dhana ya tamthiliya, dhana ya tanzia pamoja na istilahi za msingi katika tamthiliya ya tanzia. Pia kazi  yetu imegawanyika katika sehemu kuu tatu yaani Utangulizi, kiini cha swali, na hitimisho.

Katika sehemu ya utangulizi tumejadili dhana ya tamthiliya na tanzia kwa kurejea wataalamu mbalimbali kama vile, TUKI, (2004), Mlama, (1983:203) katika dhana ya tamthiliya. Katika dhana ya tanzia tumeweza kuwatumia wataalamu kama vile Semzaba, (1997)

Katika sehemu ya pili ambayo ni kiini cha swali hapa tumeweza kujadili  istilahi mbalimbali za msingi katika tamthiliya ya tanzia.

Vilevile katika sehemu ya mwisho ambayo ni hitimisho tumeweka mawazo ya jumla ya kazi yetu.

UTANGULIZI.

Maana ya tamthiliya.

Kwa mujibu wa TUKI, (2004). Tamtiliya ni utungo wa kisanaa ambao huweka wazo fulani katika matendo na mazungumzo.

Tamthiliya ni sanaa ya maonyesho, sanaa ambayo huwasilishwa, ana kwa ana, tukio fulani kwa hadhira kutumia usanii wa kiutendaji. Mlama, (1983:203).Hivyo kwa ujumla tunaweza kusema kwamba tamthiliya ni utungo au mchezo wa kuigiza matendo au mawazo fulani yaliyopo katika jamii ambapo huwa na majibizano baina ya watu wa pande mbili wanaweza kuwa wawili au zaidi, tamthiliya huweza kuigizwa jukwaani pia huweza kuandikwa tu bila kuyaigiza matendo jukwaani na kubaki kusomwa pekee.

Dhana ya tamthiliya ya tanzia.

Tanzia ni kinyume cha ramsa kwa maana kuwa hutumika kuonesha kuanguka na kushindwa kwa mhusika maarufu, mbabe au shujaa atokaye katika tabaka la juu yaani mtu mwenye nasaba bora. (Mutembei, 2005 katika mhadhara a SW 234).

Kama ilivyo kwa ramsa, tanzia ilianza katika miungu ya kidini katika sherehe ya kumhusu Dionsius. Wachezaji na waigizaji walivalia na kuonekana kama mbuzi. Wakiimba nyimbo zilizohusu anguko la shujaa huyo.

Tamthiliya ya tanzia ni tamthiliya yenye huzuni inayogusa hisia za watazamaji au wasomaji kiasi cha kuogopesha na kumwonea huruma mhusika mkuu ambaye hupatwa na janga. Mhusika mkuu huwa ni mbabe, au shujaa atokaye tabaka la juu mtu wa nasaba bora na ambaye huwa  anajaribu  kubadilisha hali yake na jamii inayomzunguka. Katika hatua yake hiyo hujikuta amefanya kosa au amefanya uamuzi usio sahihi, uamuzi ambao husababisha anguko lake. Semzaba,(1997).

Kwa ujumla tunaweza kusema kuwa tanzia ni aina ya tamthiliya ambayo huwa na suala, matendo na malengo ya dhati. Aristotle aliona utanzu huu kama “mwigo au uigaji” wa tendo ambalo linaudhati, uaminifu, ubora na ukuu Fulani. Kwa mujibu wa mtaalamu huyu tendo hilo lazima liwe na uwezo wa kuathiri mtazamaji na kufanya waingiwe  na huzuni au kihoro .Pamoja na kuwa na uwezo wa kuziteka hisia za woga au huzuni katika kile alichokiiita mtakaso hisia. Tanzia aliyoikusudia Aristotle iliwahusu wahusika wakwezwa kama wafalme na malkia na wengine.

Sehemu ya pili.

Hapa tumejadili istilahi za msingi katika tamthiliya ya tanzia kama ilivyojadiliwa na wataalamu mbalimbali kama vile Mutembei, (2005). Na wengine.

Istilahi katika tamthiliya ya tanzia.

A.    PERIPETEIA

Peripeteia hili ni neno la Kiyunani ambapo mtu na kwa muktadha wetu, mhusika katika tamthiliya hubadili nia iliyopaswa kuwa njema na kurudisha kinyumenyume dhamiri iliyokuwa iwe na matokeo mazuri. Mhusika hufanya tukio au kuchukua hatua ambayo humtoa katika usalama na kumwingiza matatani. Kwa mfano, unapokuwa na nia ya kwenda kusali kanisani au kuswali msikitini, halafu ghafla unabadili nia na kwenda kwa mchumba wako. Balaa unalolipata kule kwa mchumba wako linatokana na wewe kubadili nia yako ya awali ya kwenda kwenye ibada. Na hii ndiyo Peripeteia.

B.     ANAGNORISIS

Anagnorsis hii ni dhana nyingine inayoenda sambamba na Peripeteia. Balaa ya mhusika mkuu kubadili nia yake ya awali na kuamua kwenda upande wa pili au kuamua kufanya tukio jingine ambalo bila yeye kujua litamwingiza matatani, inafikia wakati sasa anatambua ah! Nimefanya uamuzi ambao sio sahihi. Huko kugundua ndiyo Anagnorsis yaani tukio la mwanzo la kupata ufahamu. Mhusika mkuu hutambua kuwa amejiingiza matatani kutokana na hatua moja au nyingine. Kwa mfano, unapoamua kuacha shule, ambayo ndiyo sehemu pekee ya kupanua upeo wa maarifa na kuanza kutafuta vibarua kwa shida kwasababu tu ulidanganywa. Pale unapogundua oh! Kumbe umekusea kuacha shule kwa kuona ugumu unaoupata, hiyo ndiyo Anagnorsis.

Kwa mfano katika tamtiliya ya Mashetani, baada ya binadamu kumuua shetani anaanza kujiuliza maswali fulani ya kujuta na ansema laiti angefuata ule uamuzi wake wa mwanzo.

Kumbe basi  Peripeteia unabadili nia na kuingia upande wa pili, na katika upande wa pili unagundua umekosea (anagnorsis)

C.    HAMARTIA

Hivyo baada ya kubadili nia (Peripeteia) na kugundua kuwa amekosea (anagnorsis), mhusika mkuu hufanya kosa fulani na kosa hilo ndio Hamartia. Mhusika hukosea sio kutokana na kosa la kimaadili, bali zaidi kosa la kiutendaji au kiufundi, yaani mtu kulenga vibaya shabaha na kupiga sehemu tofauti na kuzua balaa. Kwa mfano unapotaka kumuua nyoka, badala ya kumpiga kichwa unampiga mkia au unampiga kidogo. Matokeo yake atakugonga wewe na unakuwa umepatwa na balaa. Hata Mfalme Edipode anapogundua kuwa amemuua baba yake na kumuoa mama yake anaamua kujitoboa macho.

Kosa la namna hii hujutiwa sana na mhusika mkuu kwa sababu huwa ni kosa la kiuamuzi, dhambi au matendo maovu na kosa hili ndilo husababisha anguko au kifo cha mhusika mkuu.

D.    KATHARSIS (UTAKASO)

Ni tukio au hali ambapo hisia za hadhira au mhusika hubadilika kabisa kutoka katika hisia za masikitiko, huzuni, majonzi au furaha kuu na kuwa kinyume chake. Katika istilahi hii ni kuwa Ili mtu ajiondoe katika hamartia hupaswa kujitakasa na kujitakasa ni kwa kihisia. Tukio hili hujulikana kama Katharsis. Kwa mfano katika  tamtiliya ya Mashetani, mwisho kabisa Juma anakataa kubadilisha nafasi yake na kuwa binadamu na Kitaru anasikitika sana kuwa alidhulumiwa sana kwa kucheza nafasi ya binadamu, na alitaka kujitakasa kwa kucheza nafasi ya shetani na yeye, lakini bahati mbaya Juma alikataa.

5. HUBRIS.

 Ni matukio au matendo ya kujitapa kupita kiasi au kupindukia na kuonesha kuwa anayejitapa ametia chumvi mno hata kukiuka uhalisia ulivyo. Kujitapa huwa zaidi kuelekeza kukashifu au kudharau miungu au Mungu. Hii hasa huwapata watu wenye uwezo fulani (wanasayansi na wasomi pia) au wenye vyeo na mamlaka. Pale wanapokosa unyenyekevu na kujiona bila wao hakuna linaloweza kufanyika.  Kutokana na hali hii, hubris huonekana kuwa kama dhambi maana huvuka mipaka ya hali ya kawaida. Kutokana na kutapa huko, husababisha anguko na mateso badaye.

Kwa mfano katika tamtiliya ya Mashetani uk. 9, wako wapi waliokuwa wakijitapa? Binadamu anacheka hadi kicheko kinamlevya, na hii ni baada ya kudhani kamuua shetani kumbe wala hakuwa amemua.

Hubris inahusishwa na miungu na kujitapa huku baadaye mhusika huyo lazima apate matatizo. Kujitapa huku kiasi wakati mwingine huwa ni kwa sababu anayejitapa huwa hana uelewa wa kutosha au pengine ni kujisikia kulikopita mipaka.

F.     NEMESIS.

Nemesis alikuwa malaika wa Kigiriki na alikuwa akiongeza na kupunguza mambo mbalimbali ikiwa hali ni wingi kupita kiasi, hupunguza na ikiwa ni kidogo mno huongeza. Kama ulikuwa ukijitapa kwa sababu ya uwezo wako mkubwa basi unapunguzwa.

Kutokana na hali hii, anayesemwa ana hubris hujikuta uso kwa uso na Nemesis yaani kupata kilichostahiki kwa uwiano, kiwe kizuri au kibaya.

Kwa mfano huko Marekani, kupigwa kwa Pentagon, Marekani ilikuwa ikijitapa sana hadi ikakufuru kwamba hakuna vita iliwahi fanyika nchini humo. Baada ya pigo hilo Marekani ikaweka uwiano, yaani kwenye uwiano sawa na nchi zingine (ikatoka kwenye kujisifu kuwa nchi isiyoguswa).

HITIMISHO.

Hivyo basi tunaweza kusema kuwa tamthiliya ya tanzia huweza kutokea kutokana na kuwepo kwa misingi mbalimbali kama vile kuamsha hisia za woga na huruma miongoni mwa hadhira, Shujaa katika tanzia  lazima awe mtu mwema, sura nzuri, umbo zuri ili yanayomtokea yasitarajiwe vilevile wasomaji au watazamaji huonesha kuumia, kusikitika, kutokana na anguko la shujaa ambalo huja kutokana na uamuzi wake au kosa lake mwenyewe kadri mtu anavyoonekana mwema au mzuri wa umbo.

MAREJEO.

Mohamed, S. A. (1999) Uhakiki wa tamthiliya. Historian a maendeleo  yake. Nairobi: Jomo Kenyatta foundation.

Mlama, (1983).Utunzi wa tamthiliya katika mazingira ya Tanzania. Dar es salaam: TUKI.

Mtembei, A. (2005).

Semzaba, E (1997). Tamthiliya ya Kiswahili. Dar es salaam: O.U.P.

TUKI, (2004). Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Dar es Salaam: Taasisi ya Uchunguzi Wa Kiswahili.

Wafula, R.M. (1995) Kunga za nathari za Kiswahili, tamthiliya, riwaya na hadithi fupi. Nairobi: East Africa  Educational publishers.